Jak nadmorskie miasto zamieniono w twierdzę

W 1628 roku inżynierowie cesarscy rozpoczęli realizację pierwszych nowożytnych fortyfikacji. Plan budowy zakładał pozostawienie, przynajmniej na razie, średniowiecznych murów obronnych, a prace fortyfikacyjne prowadzono na zewnątrz miasta. Przedmieście Lęborskie, Panewniki, Zielenin i Budzistowo zostały spalone. Z dymem puszczono 5 kościołów za murami: Świętych Janów, św. Jerzego, św. Jakuba, św. Gertrudy i św. Mikołaja. Do sypania rawelinów, słoniczołów i bastionów zmuszono mieszkańców miasta i chłopów z okolicznych wsi.

Jak pisze H. Kroczyński, w pierwszym etapie fortyfikowania miasta nie widać szczególnej koncepcji, natomiast porozrzucane obiekty wydają się pochodzić od dwóch projektantów. Na miejscu średniowiecznej Bramy Kamiennej powstał bastion ze słoniczołem, a samą bramę przesunięto na oś ulicy Giełdowej. Po prawej stronie tego dzieła, na osi ulicy Bogusława X, zbudowano rawelin. Każda brama miejska została wzmocniona dziełem rogowym. Tych nieśmiałych w swej formie fortyfikacji było więcej. Ich chrzest bojowy nastąpił pod koniec 1630 roku, gdy pod miasto podeszły oddziały szwedzkie. Wojska cesarskie, w wyniku wystrzelania amunicji, musiały opuścić miasto.

Inżynierowie szwedzcy przystąpili do dalszego fortyfikowania miasta na bazie wieloboku bastionowego. Zachowany plan miasta, autorstwa Eryka Dahlbergha z Archiwum Wojennego w Sztokholmie, dowodzi zrealizowanych zamierzeń fortecznych wzdłuż ulicy Dubois, a więc północnego przedpola twierdzy, a także wskazuje na inne plany budowlane, z których część została zrealizowana. W 1646 roku przez Kołobrzeg przejeżdżał orszak Ludwiki Marii Gonzagi de Nevers, która 5 listopada 1645 roku została żoną polskiego króla Władysława IV. Jean le Laboureur, towarzysz królowej w podróży do Polski, zanotował: „Dnia 3 lutego orszak królowej dotarł do potężnie umocnionego Kołobrzegu, zniszczonego przez pożary i wojnę, słabo zamieszkałego, ale za to posiadającego bardzo liczną załogę szwedzką”. Jaki widok stanął przed oczami polskiej królowej wiemy i my, bowiem zachował się widok Kołobrzegu z połowy XVII wieku, według rysunku szwedzkiego oficera, kartografa i architekta, Eryka Jönsona Dahlberga (1625-1703). Rysunek znajduje się w dziele „Topographia Electoratus Branderburgici et Ducatus Pomeraniae” Mateusza Meriana Młodszego. Widoczne jest miasto otoczone murami średniowiecznymi i nowoczesnymi fortyfikacjami ziemnymi.

W 1653 roku Kołobrzeg przypadł Brandenburgii, a wielki elektor Fryderyk Wilhelm, wobec poczynionych inwestycji fortyfikacyjnych przez Szwedów, które jak na owe czasy były niezwykle nowoczesne i przydatne w obronie, nadał Kołobrzegowi status twierdzy. Inżynierowie cesarscy rozpoczęli dalsze fortyfikowanie Kołobrzegu i budowę niezbędnej infrastruktury wojskowej, według myśli szkoły niderlandzkiej. Rozpoczęto rozbiórkę fortyfikacji średniowiecznych, gdyż stały się bezużyteczne, a z pozyskanego w ten sposób budulca wznoszono nowe obiekty.

Prace fortyfikacyjne w mieście trwały kilkadziesiąt lat. Na początku XVIII wieku ostateczny kształt Twierdzy Kołobrzeg był już gotowy. Poszczególne fortyfikacje główne otrzymały swoje nazwy. Zaczynając od mostu na Parsęcie i idąc w kierunku północnym – stan na 1865 rok:

1. Batardeau
2. Bastion Magdeburg
3. Bastion Pommern (Pomorze)
4. Luneta Lauenburg – prawa(Lębork)
5. Ravelin Lauenburg (Lębork)
6. Luneta Lauenburg – lewa (Lębork)
7. Bastion Neumark (Nowa Marchia)
8. Luneta Bütow – prawa (Bytów)
9. Ravelin Bütow (Bytów)
10. Tambour Bütow (Bytów)
11. Luneta Bütow – lewa (Bytów)
12. Bastion Preussen (Prusy)
13. Luneta Münde (Ujście)
14. Contregarda Münde (Ujście)
15. Ravelin Münde (Ujście)
16. Tambour Münde (Ujście)
17. Bastion Halberstadt
18. Contregarda Halberstadt

Na Wyspie Solnej:

19. Reduta Geldern
20. Redan Geldern II
21. Tete de pont
22. Redan Geldern I
23. Cavaliera Geldern
24. Bastion Geldern II
25. Bastion Geldern I
26. Luneta podmiejska Geldern
27. Bastion Cleve

W kolejnych latach XVII wieku rozbierano coraz to większe fragmenty murów średniowiecznych, które przestały spełniać swoją funkcję, aczkolwiek pozostawiono baszty i furty. Na prawym brzegu znajdował się Bastion Halberstadt. Tak opisuje to dzieło G. Podruczny w książce „Król i jego twierdze”, określając je półbastionem: „Obiekt ten miał nietypową formę, dodano do niego od południa wał o narysie dwuramiennika. Wnętrze bastionu wypełniał wąski i długi nadszaniec, w którym tkwił magazyn prochu przerobiony ze starej, kolistej w planie baszty średniowiecznej. Podobny magazyn znajdował się również wewnątrz wspominanego dwuramiennika”. Patrząc na północ znajdujemy Dzieło Rogowe Ujście, wówczas największą fortyfikację twierdzy, budowaną od 1655 roku. W narożniku północno-wschodnim znajdował się Bastion Prusy. Podruczny, do kołobrzeskich fortyfikacji z ich początkowego okresu funkcjonowania, a więc z lat 1655-1715, podchodzi dość krytycznie, zaznaczając, że ich forma daleka była od podręcznikowego ideału. Trzeba również dodać, że kołobrzeskie fortyfikacje miały charakter ziemny, jedynie w dolnej części znajdowała się ceglana bądź kamienna – częściej ta druga – podmurówka. Według Podrucznego Bastion Prusy był dość duży: „Jego wnętrze wypełniał wąski nadszaniec, o nieregularnym narysie niepowtarzającym planu bastionu. Również w tym dziele znaleźć można było magazyn prochu, był to już jednak nowożytny magazyn w postaci niewielkiej kazamaty przykrytej sklepieniem bomboodpornym, pochodzący z 1693 r. Magazyn ten, po przebudowie z lat 1770-1774 został włączony do kazamaty mieszkalnej bastionu”. W historiografii zachowały się obszerne zapisy, że to właśnie w tym kazamacie mieszkał major von Gneisenau podczas oblężenia Kołobrzegu w 1807 roku. Mało miejsca poświęca Podruczny Rawelinowi Bytów, po prawej stronie Bastionu Prusy. Było to najbardziej wysunięte na północ dzieło, mniej więcej na wysokości baszty lontowej. Po jego lewej stronie znajdował się Bastion Nowa Marchia. Pobudowany Rawelin Lębork osłaniał Bramę Lęborską na wschodzie miasta. Następnie znajdował się Bastion Pomorze i Bastion Magdeburg. Kroczyński pisze o półbastionie, natomiast Podruczny o rawelinie, zbliżonym formą do półbastionu. To kolejne dzieło, które odbiegało od podręcznikowego opisu. Pozostała jeszcze południowa część twierdzy. U Podrucznego czytamy o tym tak: „Znajdowało się tam dzieło rogowe Geldern, nietypowe w kształcie, bo składające się z jednego półbastionu zaopatrzonego w nadszaniec i jednego bastionu pełnego. Jego obszerne wnętrze wypełniały budynki koszarowe. Poza dziełem rogowym w tym sektorze fortyfikacji znajdował się niewielki obiekt osłaniający zabudowania Małego Młyna – Rawelin Kleve. Dzieła obronne na zachodnim brzegu Parsęty powstały po 1693 roku z czasów rządów elektora Fryderyka III, późniejszego pierwszego króla Prus,  na miejscu wcześniejszych umocnień pochodzących z lat 30-stych XVII wieku”. Warto wspomnieć, że na tym etapie rozwoju twierdzy, w 1708 roku, powstała Brama Radzikowska (obecna ul. Szpitalna), nazywana także Forteczną Bramą Zachodnią. Zachowała się po dziś dzień. Natomiast w 1709 roku (według innych źródeł w 1708) zbudowano blokhauz, będący zaczątkiem późniejszego Fortu Ujście. Było to pierwsze dzieło fortyfikacji polowej wzniesione w Kołobrzegu. Twierdza na zewnątrz była otoczona fosą. Poziom wody w fosach regulowały grodze. Najstarsza z nich znajdowała się przy Bastionie Halberstadt. Podruczny pisze, że powstała ona w 1684 roku, ale prawdopodobnie została wzniesiona na miejscu starszej, pochodzącej jeszcze z połowy XVII wieku. Kolejna główna grodza znajdowała się na wschodzie, obok Bastionu Pomorze, prawdopodobnie było to już dzisiejsze Batardeau. Obok tego funkcjonowały jeszcze cztery mniejsze grodze, spiętrzające wodę w fosach.

Tak połączono walory terenowe Kołobrzegu z nowoczesną, na owe czasy, sztuką fortyfikacyjną. Wykorzystano położenie miasta nad Parsętą, pomiędzy bagnami, a także Wyspę Solną, którą na odcinku miejskim zamieniono w silnie broniony zespół fortyfikacji. W ten sposób Kołobrzeg doczekał wojny siedmioletniej, a następnie kolejnych inwestycji, w fortyfikacje oczywiście.